ભારતીય દંડ સંહિતાની કલમો 379A(1), 379A(3), 356, 114, 411: વ્યાખ્યા, સજા અને જામીન જોગવાઈઓ – ગુજરાતના સંદર્ભમાં

1. પરિચય

ભારતીય દંડ સંહિતા (Indian Penal Code - IPC) એ ભારતનો મુખ્ય ફોજદારી કાયદો છે, જેનો પ્રાથમિક ઉદ્દેશ્ય વ્યક્તિગત અધિકારોનું અન્ય લોકો દ્વારા થતા ઉલ્લંઘન સામે રક્ષણ આપવાનો છે. આ સંહિતા ગુનાઓની વ્યાખ્યા કરે છે અને તેના ભંગ બદલ સજાની જોગવાઈઓ પૂરી પાડે છે.¹ IPC 1860 માં ઘડવામાં આવી હતી અને 1 જાન્યુઆરી, 1862 થી અમલમાં આવી, જે ભારતમાં બ્રિટિશ શાસનનો એક મહત્વપૂર્ણ કાયદાકીય વારસો છે.² આ સંહિતા 23 પ્રકરણોમાં વહેંચાયેલી છે અને તેમાં 511 કલમો સમાયેલી છે, જે સામાન્ય કાયદાકીય સિદ્ધાંતો અને વિવિધ વિશિષ્ટ ગુનાઓને આવરી લે છે.¹ IPC વ્યક્તિલક્ષી અને ભેદભાવ રહિત સિદ્ધાંતો પર આધારિત છે, અને તે ગુનાના પ્રયાસને પણ ગુનાહિત કૃત્ય તરીકે ગણે છે, ભલે તે પૂર્ણ ન થયો હોય.¹ આ લાક્ષણિકતાઓ IPC ને એક મજબૂત અને કાયમી કાનૂની માળખું બનાવે છે, જે સમયની સાથે વિકસતા ગુનાહિત પડકારોને અનુકૂળ થવા માટે ચોક્કસ સુધારાઓની જરૂરિયાત દર્શાવે છે.

ગુજરાત રાજ્યે IPC માં ચોક્કસ સુધારા કરીને સ્થાનિક ગુનાહિત સમસ્યાઓને સંબોધવા માટે સક્રિય અભિગમ અપનાવ્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે, ગુજરાત અધિનિયમ 6, 2019 દ્વારા IPC ની કલમ 379 પછી કલમ 379A અને 379B દાખલ કરવામાં આવી હતી.³ આ સુધારાઓનો હેતુ ઝૂંટવી લેવા (snatching) જેવા ગુનાઓ માટે કડક સજાની જોગવાઈ કરવાનો છે, જેથી ગુનેગારો માટે જામીન મેળવવાનું મુશ્કેલ બને.⁴ આ રાજ્ય-વિશિષ્ટ કાયદાકીય ફેરફારો દર્શાવે છે કે જ્યારે કેન્દ્રીય કાયદો અપૂરતો જણાય ત્યારે રાજ્ય સરકારો સ્થાનિક ગુનાહિત સમસ્યાઓનો સામનો કરવા માટે કાયદાકીય પગલાં લે છે. આનાથી એક જટિલ કાનૂની પરિસ્થિતિ ઊભી થાય છે જ્યાં કાયદાના પ્રેક્ટિશનરોએ કેન્દ્રીય અને રાજ્ય-સ્તરના બંને કાયદાકીય ફેરફારોથી વાકેફ રહેવું પડે છે. તાજેતરમાં, ભારતમાં ફોજદારી કાયદામાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન આવ્યું છે, જેમાં ભારતીય ન્યાય સંહિતા (BNS) એ IPC નું સ્થાન લીધું છે.⁶ જોકે, આ અહેવાલ વપરાશકર્તાની વિનંતી મુજબ IPC ની ચોક્કસ કલમો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરશે, ખાસ કરીને ગુજરાત અધિનિયમ 6, 2019 જેવા રાજ્ય-વિશિષ્ટ સુધારાઓના સંદર્ભમાં.

2. કલમ 379A: ઝૂંટવી લેવા (Snatching)

ગુજરાત રાજ્યમાં, ઝૂંટવી લેવાના ગુનાઓને સંબોધવા માટે IPC માં કલમ 379A નો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે, જે ગુજરાત અધિનિયમ 6, 2019, કલમ 2 દ્વારા દાખલ કરવામાં આવી હતી.³ આ કલમ ચોરીના સામાન્ય ગુના કરતાં ઝૂંટવી લેવાને વધુ ગંભીર ગુના તરીકે વર્ગીકૃત કરે છે.

2.1. કલમ 379A(1) અને 379A(3) ની વ્યાખ્યા અને સજા

કલમ 379A ઝૂંટવી લેવાના ગુનાની વ્યાખ્યા અને તેના માટેની સજાની જોગવાઈ કરે છે:

• કલમ 379A(1) (ઝૂંટવી લેવા): "જે કોઈ વ્યક્તિ ચોરી કરવાના ઈરાદાથી, અચાનક અથવા ઝડપથી અથવા બળજબરીપૂર્વક કોઈ વ્યક્તિ પાસેથી અથવા તેના શારીરિક કબજામાંથી કોઈ જંગમ મિલકત જપ્ત કરે, સુરક્ષિત કરે, ઝૂંટવી લે અથવા લઈ જાય, અને આવી મિલકત સાથે ભાગી જવાનો પ્રયાસ કરે, તેને ઝૂંટવી લેવા (snatching) નો ગુનો કર્યો કહેવાય.".³ આ વ્યાખ્યા ચોરીના તત્વો ઉપરાંત "અચાનક અથવા ઝડપથી અથવા બળજબરીપૂર્વક" મિલકત છીનવી લેવા અને ભાગી જવાનો પ્રયાસ કરવા પર ભાર મૂકે છે.

• કલમ 379A(3) (ઝૂંટવી લેવા માટે સજા): "જે કોઈ વ્યક્તિ ઝૂંટવી લેવાનો ગુનો કરે છે, તેને ઓછામાં ઓછા સાત વર્ષની પરંતુ દસ વર્ષ સુધીની સખત કેદની સજા થશે, અને પચીસ હજાર રૂપિયા સુધીનો દંડ પણ થઈ શકે છે.".³ આ સજા સામાન્ય ચોરી (IPC કલમ 379) ની મહત્તમ ત્રણ વર્ષની કેદની સજા કરતાં નોંધપાત્ર રીતે વધુ કડક છે.⁸

આ ઉપરાંત, કલમ 379A ના અન્ય પેટા-કલમો પણ સંબંધિત ગુનાઓ માટે સજા નિર્ધારિત કરે છે:

• ઝૂંટવી લેવાનો પ્રયાસ (કલમ 379A(2)): "જે કોઈ વ્યક્તિ ઝૂંટવી લેવાનો પ્રયાસ કરે છે, તેને ઓછામાં ઓછા પાંચ વર્ષની પરંતુ દસ વર્ષ સુધીની સખત કેદની સજા થશે, અને પચીસ હજાર રૂપિયા સુધીનો દંડ પણ થઈ શકે છે.".³

• ઈજા સાથે ઝૂંટવી લેવા (કલમ 379A(4)): "જે કોઈ વ્યક્તિ ઝૂંટવી લેવાનો ગુનો કર્યા પછી અથવા તેનો પ્રયાસ કર્યા પછી, ભાગી જવાના હેતુથી ઈજા પહોંચાડે અથવા ગેરકાયદેસર અટકાયત કરે અથવા ઈજા પહોંચાડવાની ધમકી આપે, તેને ઝૂંટવી લેવાના ગુના માટે નિર્ધારિત સજા ઉપરાંત ત્રણ વર્ષ સુધીની સખત કેદની સજા થશે.".³

ગુજરાત દ્વારા કલમ 379A નો સમાવેશ અને તેના હેઠળ નિર્ધારિત ઉચ્ચ સજાઓ દર્શાવે છે કે રાજ્ય સરકારે ઝૂંટવી લેવાના ગુનાને સામાન્ય ચોરી કરતાં વધુ ગંભીર ગુના તરીકે ગણવાનું નક્કી કર્યું છે. આ કાયદાકીય ફેરફારનો હેતુ ઝૂંટવી લેવાના વધતા જતા બનાવોને રોકવાનો અને જાહેર સલામતી, ખાસ કરીને મહિલાઓ માટે, સુનિશ્ચિત કરવાનો છે.⁴

2.2. જામીનપાત્રતા: જામીનપાત્ર કે બિન-જામીનપાત્ર

ગુજરાત અધિનિયમ 6, 2019 દ્વારા કલમ 379A હેઠળના ગુનાઓ માટે લઘુત્તમ સજામાં નોંધપાત્ર વધારો કરવામાં આવ્યો છે. આ સુધારાઓ પહેલાં, ઝૂંટવી લેવાના કેસો ઘણીવાર IPC કલમ 379 (ચોરી) અને કલમ 356 (ગુનાહિત બળનો ઉપયોગ) હેઠળ નોંધવામાં આવતા હતા, જે જામીનપાત્ર હતા અથવા તેમાં હળવા જામીન જોગવાઈઓ હતી.⁴

જોકે, કલમ 379A હેઠળ ઝૂંટવી લેવા (snatching) ના ગુનાઓ હવે બિન-જામીનપાત્ર છે.⁴ આનું કારણ એ છે કે ભારતીય કાયદા હેઠળ, ત્રણ વર્ષ કે તેથી વધુ કેદની સજાવાળા ગુનાઓ સામાન્ય રીતે બિન-જામીનપાત્ર હોય છે.¹¹ કલમ 379A(3) હેઠળ ગુનો કરવા માટે ઓછામાં ઓછી સાત વર્ષની સખત કેદની જોગવાઈ હોવાથી, આ ગુનાઓ બિન-જામીનપાત્ર શ્રેણીમાં આવે છે. આ પરિવર્તન આરોપીના સ્વતંત્રતાના અધિકાર પર સીધી અસર કરે છે, જેનાથી ટ્રાયલ પહેલાંની અટકાયત વધુ સામાન્ય બને છે. આ કાયદાકીય પગલું પુનરાવર્તિત ગુનેગારોને રોકવા અને જાહેર વિશ્વાસ સ્થાપિત કરવાનો હેતુ ધરાવે છે.

2.3. જામીન માટેના આધાર અને શરતો: ગુજરાત ઉચ્ચ ન્યાયાલયના ચુકાદાઓ

બિન-જામીનપાત્ર ગુનાઓમાં જામીન મંજૂર કરવો એ ન્યાયિક વિવેકાધિકારનો વિષય છે.¹³ અદાલતો જામીન અરજીઓ પર નિર્ણય લેતી વખતે વિવિધ પરિબળોને ધ્યાનમાં લે છે, જેમાં પ્રાથમિક દ્રષ્ટિએ કેસ (prima facie case), ટ્રાયલ સમયે અરજદારની ઉપલબ્ધતા (ભાગી જવાનું જોખમ નહીં), પુરાવા સાથે ચેડાં કરવાની અથવા સાક્ષીઓને પ્રભાવિત કરવાની સંભાવના, આરોપોની પ્રકૃતિ અને ગંભીરતા, ગુનાહિત પૂર્વવૃત્તિ, કસ્ટડીનો સમયગાળો, અને ટ્રાયલને લાગી શકે તેવો સમય શામેલ છે.¹⁵

ગુજરાત ઉચ્ચ ન્યાયાલયે કલમ 379A હેઠળના કેસોમાં જામીન મંજૂર કરતી વખતે નીચેના ચોક્કસ આધારોને ધ્યાનમાં લીધા છે:

• Said Basirbhai Malek Vs. State Of Gujarat (2024): આ કેસમાં, અરજદારને જામીન મંજૂર કરવામાં આવ્યા હતા કારણ કે તેણે નિર્દોષતા અને ગુનામાં સીધી ભૂમિકા ન હોવાનો દાવો કર્યો હતો. તેના વિરુદ્ધ કોઈ ગુનાહિત પૂર્વવૃત્તિ ન હતી, અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ, ચોરાયેલી મિલકત (મુદ્દામાલ) તેની પાસેથી નહીં પણ અન્ય સ્થળેથી પુનઃપ્રાપ્ત થઈ હતી. અરજદારનું કાયમી નિવાસસ્થાન હોવાથી તેના ભાગી જવાનું કોઈ જોખમ ન હતું, અને તેના ટ્રાયલ દરમિયાન હાજર રહેવાની ખાતરી હતી. અદાલતે આરોપોની પ્રકૃતિને પણ ધ્યાનમાં લીધી અને Sanjay Chandra v. C.B.I. ના સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયના ચુકાદાનો ઉલ્લેખ કર્યો, જે "જામીન એ નિયમ છે, જેલ અપવાદ છે" ના સિદ્ધાંતને સમર્થન આપે છે.¹⁵

• Jigarkumar @ Kalu Manilal Parmar Vs. State Of Gujarat (2023): આ કેસમાં, અરજદારને જામીન મંજૂર કરવામાં આવ્યા હતા કારણ કે તે ગુનામાં સંડોવાયેલો ન હોવાનું જણાયું હતું. તે લાંબા સમયથી (21 ફેબ્રુઆરી, 2023 થી) જેલમાં હતો, તપાસ પૂર્ણ થઈ ગઈ હતી અને ચાર્જશીટ દાખલ થઈ ગઈ હતી. તેની કોઈ પૂર્વ ગુનાહિત પૂર્વવૃત્તિ ન હતી, અને ટ્રાયલને નોંધપાત્ર સમય લાગવાની સંભાવના હતી.¹⁵

આ ચુકાદાઓ દર્શાવે છે કે કલમ 379A હેઠળના કેસોમાં "કોઈ ગુનાહિત પૂર્વવૃત્તિ નહીં" અને "આરોપીના કબજામાંથી મુદ્દામાલની પુનઃપ્રાપ્તિ નહીં" જેવા પરિબળો જામીન મંજૂર કરવા માટે અત્યંત પ્રેરક છે. આ ઉપરાંત, તપાસ પૂર્ણ થઈ ગઈ હોય અને આરોપીની હાજરી સુનિશ્ચિત કરી શકાતી હોય ત્યારે જામીન મળવાની શક્યતા વધી જાય છે. આ ન્યાયિક અભિગમ ટ્રાયલ પહેલાંની શિક્ષાત્મક અટકાયતને બદલે વધુ ગુનાઓને રોકવા અને ટ્રાયલમાં હાજરી સુનિશ્ચિત કરવાને પ્રાધાન્ય આપે છે.

ગુજરાત ઉચ્ચ ન્યાયાલય દ્વારા જામીન મંજૂર કરતી વખતે સામાન્ય રીતે નીચેની શરતો લાદવામાં આવે છે:

• સ્વતંત્રતાનો અયોગ્ય લાભ ન લેવો અથવા તેનો દુરુપયોગ ન કરવો.

• કાર્યવાહીના હિતને નુકસાન ન પહોંચાડવું.

• પાસપોર્ટ, જો કોઈ હોય તો, નીચલી અદાલતમાં જમા કરાવવો.

• અદાલતની પૂર્વ મંજૂરી વિના ગુજરાત રાજ્ય છોડવું નહીં.

• સંબંધિત પોલીસ સ્ટેશનમાં નિયમિત હાજરી નોંધાવવી (દા.ત., ત્રણ મહિના માટે દર સોમવારે, પછી છ મહિના માટે વૈકલ્પિક સોમવારે).

• પુરાવા સાથે ચેડાં ન કરવા અથવા સાક્ષીઓને પ્રભાવિત ન કરવા.

• પોતાનું સરનામું અને મોબાઇલ નંબર ટ્રાયલ કોર્ટને તાત્કાલિક આપવો અને ટ્રાયલ પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી તેમાં ફેરફાર ન કરવો.

• સમાન ગુનાઓ ન કરવા.¹⁵

3. કલમ 356: ચોરી કરવાનો પ્રયાસ કરતી વખતે હુમલો અથવા ગુનાહિત બળનો ઉપયોગ (Assault or Criminal Force in Attempt to Commit Theft)

કલમ 356 IPC ચોરીના પ્રયાસ દરમિયાન વ્યક્તિ પર હુમલો અથવા ગુનાહિત બળના ઉપયોગ સાથે સંબંધિત છે.

3.1. વ્યાખ્યા અને સજા

• કલમ 356: "જે કોઈ વ્યક્તિ કોઈ મિલકતની ચોરી કરવાનો પ્રયાસ કરતી વખતે, જે તે વ્યક્તિ તે સમયે પહેરી રહ્યો હોય અથવા લઈ રહ્યો હોય, તે વ્યક્તિ પર હુમલો કરે અથવા ગુનાહિત બળનો ઉપયોગ કરે, તેને બે વર્ષ સુધીની કેદની સજા અથવા દંડ અથવા બંને થઈ શકે છે.".¹⁷ આ કલમ IPC ના પ્રકરણ XVI હેઠળ આવે છે, જે માનવ શરીરને અસર કરતા ગુનાઓ સાથે સંબંધિત છે.¹

કલમ 356 હેઠળ નિર્ધારિત મહત્તમ બે વર્ષની સજા ગુજરાતમાં દાખલ કરાયેલી ચોક્કસ ઝૂંટવી લેવાની જોગવાઈઓ (379A) ની તુલનામાં પ્રમાણમાં ઓછી છે, જેમાં ઓછામાં ઓછી પાંચ કે સાત વર્ષની કેદની જોગવાઈ છે. આ તફાવત દર્શાવે છે કે કાયદાકીય રીતે "ચોરીના પ્રયાસ દરમિયાન હુમલો" અને "ઝૂંટવી લેવા" વચ્ચે ભેદ પાડવામાં આવે છે, જેમાં ઝૂંટવી લેવાને વધુ ગંભીર ગુના તરીકે ગણવામાં આવે છે.

3.2. જામીનપાત્રતા: જામીનપાત્ર કે બિન-જામીનપાત્ર

IPC કલમ 356 હેઠળના ગુનાઓ જામીનપાત્ર છે.¹⁷ આનો અર્થ એ છે કે આરોપી વ્યક્તિને જામીન મેળવવાનો અધિકાર છે, અને જો આરોપી જામીન આપવા તૈયાર હોય તો અદાલત કે પોલીસ તેને નકારવાનો વિવેકાધિકાર ધરાવતી નથી.²⁰ કલમ 356 હેઠળના ગુનાઓ કોગ્નિઝેબલ છે અને કોઈપણ મેજિસ્ટ્રેટ દ્વારા ટ્રાયેબલ છે.¹⁷ જોકે, આ ગુનો સમાધાનપાત્ર (compoundable) નથી.¹⁷

કલમ 356 ની જામીનપાત્ર પ્રકૃતિ, કલમ 379A ની બિન-જામીનપાત્ર પ્રકૃતિથી તદ્દન વિપરીત છે. આ તફાવત સૂચવે છે કે કાયદાકીય હેતુ ઝૂંટવી લેવાને જાહેર વ્યવસ્થા માટે સામાન્ય ચોરીના પ્રયાસ દરમિયાનના હુમલા કરતાં વધુ ગંભીર ખતરા તરીકે ગણવાનો છે.

3.3. જામીન માટેના સામાન્ય આધાર

કારણ કે કલમ 356 હેઠળનો ગુનો જામીનપાત્ર છે, જામીન બોન્ડ રજૂ કરવા પર આરોપીને જામીન અધિકાર તરીકે મંજૂર કરવામાં આવે છે.¹³ મેજિસ્ટ્રેટ પાસે ઉપલબ્ધ એકમાત્ર વિવેકાધિકાર એ છે કે આરોપીને વ્યક્તિગત બોન્ડ પર કે જામીનદારો સાથેના બોન્ડ પર છોડવા.²⁰ જામીનપાત્ર ગુનાઓ માટે, વિવેકાધિકારી પરિબળો (જેમ કે ભાગી જવાનું જોખમ, પુરાવા સાથે ચેડાં) તરીકે "જામીન માટેના આધાર" ની વિભાવના મોટાભાગે અપ્રસ્તુત છે, કારણ કે જામીન એક કાનૂની અધિકાર છે.

4. કલમ 114: ગુનો કરતી વખતે ઉશ્કેરનારની હાજરી (Abettor Present When Offence is Committed)

કલમ 114 IPC ગુનાના કમિશન દરમિયાન ઉશ્કેરનારની હાજરી સાથે સંબંધિત છે, જે ગુનાહિત જવાબદારીના વ્યાપને વિસ્તૃત કરે છે.

4.1. વ્યાખ્યા અને સજા

• કલમ 114: "જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ, જે ગેરહાજર હોત તો ઉશ્કેરનાર તરીકે સજાને પાત્ર હોત, તે કૃત્ય અથવા ગુનો કરતી વખતે હાજર હોય જેના માટે તે ઉશ્કેરણીના પરિણામે સજાને પાત્ર હોત, તો તેને તે કૃત્ય અથવા ગુનો કર્યો હોવાનું માનવામાં આવશે.".²¹ આ કલમ IPC ના પ્રકરણ V હેઠળ આવે છે, જે ઉશ્કેરણી (abetment) સાથે સંબંધિત છે.²²

કલમ 114 IPC હેઠળના ગુના માટેની સજા આચરવામાં આવેલા ગુનાની સજા સમાન છે.²¹ આનો અર્થ એ છે કે ઉશ્કેરનારને જાણે તેણે પોતે જ મુખ્ય ગુનો કર્યો હોય તેમ ગણવામાં આવે છે. આ જોગવાઈ ઉશ્કેરનારની ગૌણ ભૂમિકાને પ્રાથમિક જવાબદારીમાં રૂપાંતરિત કરે છે જો તે ગુનાના કમિશન દરમિયાન હાજર હોય. આ કલમ ગુનાહિત જવાબદારીના વ્યાપને નોંધપાત્ર રીતે વિસ્તૃત કરે છે, જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે જેઓ તેમની હાજરી દ્વારા ગુનાને સક્રિયપણે સુવિધા આપે છે તેમને સમાન રીતે જવાબદાર ઠેરવવામાં આવે છે, જેથી સામૂહિક ગુનાહિત સાહસોને અટકાવી શકાય.

4.2. જામીનપાત્રતા: મૂળ ગુનાની જામીનપાત્રતા પર આધારિત

IPC કલમ 114 હેઠળના ગુનાની જામીનપાત્રતા ઉશ્કેરવામાં આવેલા ગુનાની જામીનપાત્રતા સમાન છે.²¹ તેવી જ રીતે, તેની કોગ્નિઝેબિલિટી અને ટ્રાયેબિલિટી પણ ઉશ્કેરવામાં આવેલા ગુના સમાન છે.²² આ ગુનો બિન-સમાધાનપાત્ર (non-compoundable) છે.²¹

આનો અર્થ એ છે કે જો ઉશ્કેરવામાં આવેલો ગુનો બિન-જામીનપાત્ર હોય (દા.ત., 379A હેઠળ ઝૂંટવી લેવા), તો 114 હેઠળ ઉશ્કેરનાર માટે જામીન પણ વિવેકાધિકારી અને મેળવવા મુશ્કેલ હશે, જે મુખ્ય ગુનાની ગંભીરતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. આ સીધા ગુનેગારો અને હાજર ઉશ્કેરનારાઓ માટે કાનૂની વ્યવહારમાં સુસંગતતા સુનિશ્ચિત કરે છે.

4.3. જામીન માટેના આધાર

જામીનપાત્રતા ઉશ્કેરવામાં આવેલા ગુના પર આધારિત હોવાથી, જામીન માટેના આધાર મુખ્ય ગુના માટેના સમાન હશે. જો ઉશ્કેરવામાં આવેલો ગુનો જામીનપાત્ર હોય (દા.ત., IPC 356), તો જામીન એક અધિકાર છે. જો ઉશ્કેરવામાં આવેલો ગુનો બિન-જામીનપાત્ર હોય (દા.ત., IPC 379A અથવા 411), તો બિન-જામીનપાત્ર ગુનાઓ માટેના વિવેકાધિકારી સિદ્ધાંતો લાગુ પડશે.¹⁴

• કેસ કાયદાનું ઉદાહરણ: Patel Babubhai Manohar v. State of Gujarat (2025): આ સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયના કેસમાં કલમ 306 (આત્મહત્યા માટે ઉશ્કેરણી) અને 114 IPC નો સમાવેશ થતો હતો. સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયે અરજદારોને જામીન આપ્યા હતા, અને પછીથી તેમને નિર્દોષ છોડી મૂક્યા હતા, જેમાં આત્મહત્યાના નજીકના સમયમાં ઉશ્કેરણીના કૃત્યનો અભાવ જોવા મળ્યો હતો.²⁵ આ દર્શાવે છે કે જો ઉશ્કેરવામાં આવેલા ગુના માટે પ્રાથમિક દ્રષ્ટિએ કેસ નબળો હોય (એટલે કે, ઉશ્કેરણીનું તત્વ મજબૂત રીતે સ્થાપિત ન થાય), તો 114 IPC હેઠળ જામીન માટે તે એક મજબૂત આધાર બની શકે છે. આ કેસ એ વાત પર ભાર મૂકે છે કે ઉશ્કેરણીની ચોક્કસ ભૂમિકા અને પુરાવાને ધ્યાનમાં લેવું અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.

5. કલમ 411: ચોરાયેલી મિલકત બેઈમાનીપૂર્વક પ્રાપ્ત કરવી (Dishonestly Receiving Stolen Property)

કલમ 411 IPC ચોરાયેલી મિલકતને બેઈમાનીપૂર્વક પ્રાપ્ત કરવા અથવા પોતાના કબજામાં રાખવાના ગુના સાથે સંબંધિત છે.

5.1. વ્યાખ્યા અને સજા

• કલમ 411: "જે કોઈ વ્યક્તિ ચોરાયેલી મિલકતને બેઈમાનીપૂર્વક પ્રાપ્ત કરે અથવા પોતાના કબજામાં રાખે, તે જાણીને અથવા માનવા માટે કારણભૂત હોય કે તે ચોરાયેલી મિલકત છે, તેને ત્રણ વર્ષ સુધીની કેદની સજા અથવા દંડ અથવા બંને થઈ શકે છે.".¹²

કલમ 411 હેઠળ ગુનો સાબિત કરવા માટે, કાર્યવાહી પક્ષે નીચેના આવશ્યક તત્વો સ્થાપિત કરવા આવશ્યક છે:

• પ્રશ્નમાં રહેલી મિલકત ચોરાયેલી હતી.³⁰

• ચોરાયેલી મિલકત આરોપીના કબજામાં હતી.³⁰

• આરોપીને જાણ હતી અથવા માનવા માટે કારણભૂત હતું કે મિલકત ચોરાયેલી છે.²⁹

• પ્રાપ્ત કરવાનું અથવા કબજામાં રાખવાનું કૃત્ય બેઈમાનીપૂર્વક કરવામાં આવ્યું હતું.²⁹

કલમ 411 ગુનાહિત પ્રવૃત્તિની સાંકળને તોડવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે, કારણ કે તે ચોરાયેલી વસ્તુઓ પ્રાપ્ત કરીને ચોરીને પ્રોત્સાહન આપનારાઓને લક્ષ્ય બનાવે છે. "જાણ હોવી અથવા માનવા માટે કારણભૂત હોવું" ની જરૂરિયાત કાર્યવાહી પક્ષ માટે એક ઉચ્ચ અવરોધ છે, કારણ કે ચોરાયેલી મિલકતનો માત્ર કબજો પૂરતો નથી. આ નિર્દોષ ખરીદદારોને રક્ષણ આપે છે પરંતુ આરોપીની માનસિક સ્થિતિ સાબિત કરવા માટે કાર્યવાહી પક્ષ પર નોંધપાત્ર બોજ મૂકે છે, જે ઘણીવાર સંજોગોજન્ય પુરાવાઓ પરથી અનુમાનિત થાય છે.³¹

5.2. જામીનપાત્રતા: જામીનપાત્ર કે બિન-જામીનપાત્ર

IPC કલમ 411 હેઠળના ગુનાઓ બિન-જામીનપાત્ર છે.¹² તેઓ કોગ્નિઝેબલ છે અને કોઈપણ મેજિસ્ટ્રેટ દ્વારા ટ્રાયેબલ છે.¹²

જોકે, એક મહત્વપૂર્ણ પાસું એ છે કે આ ગુનો ચોરાયેલી મિલકતના માલિક દ્વારા, અદાલતની પરવાનગીથી સમાધાનપાત્ર (compoundable) છે.¹¹ બિન-જામીનપાત્ર હોવા છતાં સમાધાનપાત્ર હોવાનું આ અનન્ય સંયોજન પીડિત (માલિક) અને આરોપી વચ્ચે અદાલત બહાર સમાધાનની મંજૂરી આપે છે, જે અદાલતની પરવાનગીથી આરોપો પાછા ખેંચી લેવા તરફ દોરી શકે છે. આ ગુનાહિત ન્યાય અને પુનર્સ્થાપક ન્યાય વચ્ચે સંતુલન જાળવીને સમાધાન માટેનો માર્ગ પ્રદાન કરે છે, ખાસ કરીને જ્યારે ચોરાયેલી મિલકત પુનઃપ્રાપ્ત થાય અને માલિકને વળતર મળે.

5.3. જામીન માટેના આધાર અને શરતો: ગુજરાત ઉચ્ચ ન્યાયાલય અને સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયના ચુકાદાઓ

કલમ 411 હેઠળ જામીન માટે, બિન-જામીનપાત્ર ગુનાઓ માટેના સામાન્ય સિદ્ધાંતો લાગુ પડે છે, જેમાં પ્રાથમિક દ્રષ્ટિએ કેસ, અરજદારની ઉપલબ્ધતા, સાક્ષીઓ સાથે ચેડાં કરવાની સંભાવના, આરોપોની પ્રકૃતિ અને ગંભીરતા, ગુનાહિત પૂર્વવૃત્તિ, કસ્ટડીનો સમયગાળો, અને ટ્રાયલને લાગી શકે તેવો સમય શામેલ છે.¹⁴

કેસ કાયદામાંથી ચોક્કસ આધાર નીચે મુજબ છે:

• Delhi High Court (408/411 IPC કેસમાં): દિલ્હી ઉચ્ચ ન્યાયાલયે એક કેસમાં આરોપીને જામીન મંજૂર કર્યા હતા જેમાં તેના વિરુદ્ધ ચોરાયેલી મિલકતની પુનઃપ્રાપ્તિનો અભાવ હતો અને ટ્રાયલમાં અસાધારણ વિલંબ થયો હતો. અદાલતે નોંધ્યું કે આરોપી પાસેથી કોઈ પુનઃપ્રાપ્તિ થઈ ન હતી, અને 9 દિવસની પોલીસ કસ્ટડી પછી પણ તેના કહેવાથી કોઈ પુનઃપ્રાપ્તિ થઈ ન હતી. ઉપરાંત, કોઈ પૂર્વ ગુનાહિત રેકોર્ડ મળ્યો ન હતો, અને ઘણા સાક્ષીઓ હોવાથી ટ્રાયલ જલ્દી પૂર્ણ થવાની સંભાવના ન હતી.³³ આ કેસ 411 IPC માટે જામીનના મહત્વપૂર્ણ આધારો તરીકે

  આરોપી પાસેથી વાસ્તવિક પુનઃપ્રાપ્તિ અને ટ્રાયલ વિલંબ પર ભાર મૂકે છે.

• Supreme Court (Hiralal Babulal Soni v. The State of Maharashtra, 2025): સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયે ચોરાયેલા સોનાના બાર કબજામાં રાખવાના આરોપી જ્વેલરને નિર્દોષ છોડી મૂક્યો કારણ કે કાર્યવાહી પક્ષ એ સાબિત કરવામાં નિષ્ફળ રહ્યો કે પુનઃપ્રાપ્ત થયેલી મિલકત તે જ હતી જે છેતરપિંડીથી મેળવવામાં આવી હતી અથવા ચોરાઈ હતી. અદાલતે ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે "મજબૂત શંકા" પૂરતી નથી અને ચોરાયેલી મિલકતની ઓળખ નિર્ણાયક રીતે સાબિત થવી જોઈએ.³² આ ચુકાદાની જામીન પર સીધી અસર થાય છે, કારણ કે ચોરાયેલી મિલકતની ઓળખ પર નબળો કેસ જામીન અરજીને મજબૂત કરશે.

• Maju Chuniya Katara v. State of Gujarat (2017): આ કેસમાં, આરોપી બે વર્ષ સુધી અદાલતમાં હાજર ન રહેવા છતાં જામીન મંજૂર કરવામાં આવ્યા, આ શરત પર કે તેના પિતા નિયમિત હાજરી સુનિશ્ચિત કરવા માટે એક બાંયધરી આપશે અને કૃષિ જમીનના ટાઈટલ દસ્તાવેજો જમા કરાવશે.³⁵ આ દર્શાવે છે કે મજબૂત જામીનદારો અને શરતો સાથે ગંભીર ભંગ પણ દૂર કરી શકાય છે, ખાસ કરીને જ્યારે અદાલત આરોપીની હાજરી સુનિશ્ચિત કરવા માટે વૈકલ્પિક માર્ગો શોધી શકે.

• Allahabad High Court (Arvind Rajak @ Vasu, 2018): આ કેસમાં, જામીન મુખ્યત્વે ખૂબ લાંબા ગુનાહિત ઇતિહાસ (ચોરી અને લૂંટના 33 કેસ) અને સાક્ષીઓ સાથે ચેડાં કરવાની સંભાવનાને કારણે નકારવામાં આવ્યા.³⁶ આ દર્શાવે છે કે મજબૂત ગુનાહિત રેકોર્ડ 411 IPC માટે જામીન મેળવવામાં નોંધપાત્ર અવરોધ છે, કારણ કે તે પુનરાવર્તન અને ન્યાયમાં અવરોધની સંભાવના દર્શાવે છે.

કલમ 411 ના જામીન સંબંધિત ન્યાયશાસ્ત્ર ગુનાના મુખ્ય તત્વો, ખાસ કરીને ચોરાયેલી મિલકતની સાબિત ઓળખ અને આરોપીની જાણકારી સંબંધિત કાર્યવાહી પક્ષના કેસની મજબૂતાઈ પર મજબૂત ન્યાયિક ભાર મૂકે છે. દિલ્હી ઉચ્ચ ન્યાયાલય અને સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયના ચુકાદાઓ ભારપૂર્વક જણાવે છે કે માત્ર શંકા અથવા આરોપી પાસેથી સીધી પુનઃપ્રાપ્તિનો અભાવ, ટ્રાયલ વિલંબ સાથે, જામીન માટે મજબૂત આધાર બની શકે છે. તેનાથી વિપરીત, સમાન ગુનાઓનો ઇતિહાસ જામીન માટે નોંધપાત્ર અવરોધ તરીકે કાર્ય કરે છે. ગુનાની સમાધાનપાત્ર પ્રકૃતિ જામીન માટે એક અનન્ય માર્ગ પણ પ્રદાન કરે છે, સંભવતઃ પીડિતને વળતર અને આરોપો પાછા ખેંચવા દ્વારા.

6. જામીન મંજૂર કરવાના સામાન્ય સિદ્ધાંતો

ભારતમાં જામીન કાયદો વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાના અધિકાર અને ન્યાયના વહીવટના હિતો વચ્ચે સંતુલન જાળવવા પર આધારિત છે.

6.1. ભારતમાં જામીન કાયદાના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો

• નિર્દોષતાનું અનુમાન: ભારતીય કાયદા પ્રણાલીમાં, વ્યક્તિને દોષિત સાબિત ન થાય ત્યાં સુધી નિર્દોષ માનવામાં આવે છે.²⁰ જામીન સુનિશ્ચિત કરે છે કે આરોપી વ્યક્તિઓને તેમની દોષિતતા નક્કી થાય તે પહેલાં બિનજરૂરી અટકાયતનો ભોગ ન બનવું પડે.³⁷

• વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનો અધિકાર (બંધારણની કલમ 21): ભારતના બંધારણની કલમ 21 હેઠળ વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનો મૂળભૂત અધિકાર શામેલ છે, જેમાં જામીન પર મુક્ત થવાનો અધિકાર પણ શામેલ છે, સિવાય કે જ્યાં પ્રતિબંધ જરૂરી હોય.³⁷ સ્વતંત્રતાનું વંચિતકરણ શિક્ષા માનવામાં આવવું જોઈએ સિવાય કે આરોપીની ટ્રાયલમાં હાજરી સુનિશ્ચિત કરવા માટે તે જરૂરી હોય.²⁰

• "જામીન, જેલ નહીં": આ એક માર્ગદર્શક સિદ્ધાંત છે, ખાસ કરીને બિન-જામીનપાત્ર ગુનાઓ માટે, જેમ કે સર્વોચ્ચ ન્યાયાલય દ્વારા ભારપૂર્વક જણાવવામાં આવ્યું છે.¹⁴ દોષિત ઠેરવતા પહેલાંની કેદમાં નોંધપાત્ર શિક્ષાત્મક સામગ્રી હોય છે.²⁰

• જામીનનો ઉદ્દેશ્ય: જામીનનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય આરોપીની ટ્રાયલમાં હાજરી સુનિશ્ચિત કરવાનો છે, ન કે તેને શિક્ષાત્મક કે નિવારક પગલાં તરીકે ઉપયોગ કરવાનો.²⁰

જામીનના પ્રકારો:

• જામીનપાત્ર ગુનાઓ (CrPC કલમ 436): આ ગુનાઓ માટે જામીન અધિકારનો વિષય છે. જો આરોપી જામીન આપવા તૈયાર હોય તો અદાલત કે પોલીસ તેને નકારવાનો વિવેકાધિકાર ધરાવતી નથી.¹³

• બિન-જામીનપાત્ર ગુનાઓ (CrPC કલમ 437 અને 439): આ ગુનાઓ માટે જામીન વિવેકાધિકારનો વિષય છે. મેજિસ્ટ્રેટ (કલમ 437) પાસે અમુક પ્રતિબંધો હોય છે (દા.ત., મૃત્યુદંડ/આજીવન કેદની સજાવાળા ગુનાઓ માટે નહીં, સિવાય કે આરોપી સગીર, મહિલા અથવા બીમાર/અશક્ત વ્યક્તિ હોય). સેશન્સ કોર્ટ અને ઉચ્ચ ન્યાયાલયો (કલમ 439) પાસે વ્યાપક વિવેકાધિકાર હોય છે.¹³

• અગ્રિમ જામીન (CrPC કલમ 438): આ પૂર્વ-ધરપકડ જામીન છે જે બિન-જામીનપાત્ર ગુના માટે ધરપકડની આશંકા ધરાવતી વ્યક્તિઓ માટે ઉપલબ્ધ છે. તે આરોપની પ્રકૃતિ, પૂર્વવૃત્તિ અને ભાગી જવાનું જોખમ ધ્યાનમાં લઈને વિવેકાધિકારી હોય છે.¹⁴

"જામીન, જેલ નહીં" નો સિદ્ધાંત ચોક્કસ ફોજદારી જોગવાઈઓની વધતી જતી ગંભીરતા માટે એક સંતુલન તરીકે કાર્ય કરે છે. જ્યારે નવા કાયદાઓ ગુનાઓને બિન-જામીનપાત્ર બનાવે છે, ત્યારે ન્યાયતંત્રનો આ સિદ્ધાંતનું પાલન કરવાનો અર્થ એ છે કે જામીન આપમેળે નકારી શકાય નહીં. તેના બદલે, તે વ્યક્તિગત સંજોગો અને કાર્યવાહી પક્ષના કેસની મજબૂતાઈનું કડક મૂલ્યાંકન જરૂરી બનાવે છે, જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે ટ્રાયલ પહેલાંની અટકાયત અપવાદરૂપ રહે.

6.2. જામીન અરજીઓ પર વિચાર કરતી વખતે અદાલતો દ્વારા ધ્યાનમાં લેવાતા પરિબળો

જામીન અરજીઓ પર નિર્ણય લેતી વખતે અદાલતો વિવિધ પરિબળોનો વિચાર કરે છે, જે ગુનાની પ્રકૃતિ અને સંજોગોને આધારે બદલાય છે:

• ગુનાની પ્રકૃતિ અને ગંભીરતા: ગુનાની ગંભીરતા અને સમાજ પર તેની અસર જામીન મંજૂર કરવાના નિર્ણયમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.¹⁴

• સજાની તીવ્રતા: ગુના માટે નિર્ધારિત મહત્તમ અને લઘુત્તમ સજા પણ ધ્યાનમાં લેવાય છે.¹³

• પુરાવા અને પ્રાથમિક દ્રષ્ટિએ કેસ: અદાલત ગુનાના ગુણદોષમાં ઊંડાણપૂર્વક તપાસ કર્યા વિના, આરોપીએ ગુનો કર્યો હોવાનું માનવા માટે વાજબી આધાર છે કે નહીં તે તપાસે છે.¹³

• ભાગી જવાનું જોખમ: આરોપીના ભાગી જવાની સંભાવના એક મુખ્ય વિચારણા છે. જો આરોપીના ભાગી જવાનું જોખમ હોય, તો જામીન નકારવામાં આવી શકે છે.¹⁴

• પુરાવા/સાક્ષીઓ સાથે ચેડાં: સાક્ષીઓને પ્રભાવિત કરવાની અથવા પુરાવા નષ્ટ કરવાની સંભાવના પણ જામીન મંજૂર કરવામાં અવરોધ બની શકે છે.¹⁵

• ગુનાહિત પૂર્વવૃત્તિ/ઇતિહાસ: અગાઉની સજાઓ અથવા અન્ય કેસોમાં સંડોવણી આરોપીના ચારિત્ર્ય અને પુનરાવર્તનની સંભાવના દર્શાવે છે.¹⁴

• કસ્ટડીનો સમયગાળો/ટ્રાયલ વિલંબ: જો આરોપીએ કસ્ટડીમાં નોંધપાત્ર સમય વિતાવ્યો હોય અને ટ્રાયલને સમય લાગવાની સંભાવના હોય, તો જામીન મંજૂર કરવાની શક્યતા વધી જાય છે.¹⁵

• ઉંમર, લિંગ, તબીબી સ્થિતિ: મહિલાઓ, સગીરો અથવા બીમાર/અશક્ત વ્યક્તિઓ માટે ખાસ વિચારણા કરવામાં આવે છે.¹³

• તપાસમાં સહકાર: આરોપીની તપાસમાં સહકાર આપવાની ઈચ્છા પણ સકારાત્મક પરિબળ બની શકે છે.¹⁶

• મિલકતની પુનઃપ્રાપ્તિ: ચોરાયેલી મિલકત પુનઃપ્રાપ્ત થઈ છે કે નહીં, ખાસ કરીને જો તે આરોપી પાસેથી ન હોય તો, તે જામીન માટે એક મહત્વપૂર્ણ આધાર બની શકે છે.¹⁵

આ પરિબળોનો આંતરસંબંધ જામીન નિર્ણય લેવાની પ્રક્રિયાને ગતિશીલ અને સંદર્ભ-આધારિત બનાવે છે. જ્યારે "ગુનાની ગંભીરતા" એક પ્રાથમિક વિચારણા છે, ત્યારે તેને ઘણીવાર "કસ્ટડીનો સમયગાળો" અને "ટ્રાયલ વિલંબની સંભાવના" જેવા પરિબળો સામે સંતુલિત કરવામાં આવે છે, ખાસ કરીને ભારતીય કાનૂની પ્રણાલીમાં જ્યાં કેસોના બેકલોગ સામાન્ય છે. આ એક વ્યવહારુ ન્યાયિક અભિગમ દર્શાવે છે જે લાંબા સમય સુધી ટ્રાયલ પહેલાંની કેદને અટકાવવાનો પ્રયાસ કરે છે, ખાસ કરીને જ્યારે તપાસ પૂર્ણ થઈ ગઈ હોય અને આરોપીની હાજરી શરતો દ્વારા સુનિશ્ચિત કરી શકાય.

7. નિષ્કર્ષ અને ભલામણો

આ અહેવાલમાં ભારતીય દંડ સંહિતાની કલમો 379A(1), 379A(3), 356, 114, અને 411 ની વ્યાખ્યાઓ, સજાઓ, જામીનપાત્રતા અને જામીન માટેના આધારોની વિગતવાર ચર્ચા કરવામાં આવી છે, જેમાં ગુજરાત રાજ્યના કાયદાકીય સુધારાઓ અને સંબંધિત કેસ કાયદા પર વિશેષ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે.

કલમ 379A હેઠળ ઝૂંટવી લેવાના ગુનાઓ, ગુજરાત અધિનિયમ 6, 2019 દ્વારા દાખલ કરાયેલા, બિન-જામીનપાત્ર અને કડક સજાવાળા છે, જે રાજ્યની ગુના સામેની કડક નીતિ દર્શાવે છે. આનાથી વિપરીત, કલમ 356 હેઠળ ચોરીના પ્રયાસ દરમિયાન હુમલાનો ગુનો જામીનપાત્ર છે અને તેની સજા ઓછી ગંભીર છે. કલમ 114, ગુનો કરતી વખતે ઉશ્કેરનારની હાજરીને લગતી, તેની જામીનપાત્રતા અને સજા ઉશ્કેરવામાં આવેલા મૂળ ગુના પર આધારિત છે. કલમ 411, ચોરાયેલી મિલકત બેઈમાનીપૂર્વક પ્રાપ્ત કરવા સંબંધિત, બિન-જામીનપાત્ર હોવા છતાં, તે સમાધાનપાત્ર છે, જે કાનૂની સમાધાન માટે એક અનન્ય માર્ગ પ્રદાન કરે છે.

બિન-જામીનપાત્ર ગુનાઓ માટે જામીન મંજૂર કરવો એ ન્યાયિક વિવેકાધિકારનો વિષય છે, જેમાં અદાલતો નિર્દોષતાના અનુમાન, વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાના અધિકાર, અને "જામીન, જેલ નહીં" ના સિદ્ધાંતને ધ્યાનમાં રાખીને ગુનાની ગંભીરતા, પુરાવાની મજબૂતાઈ, ભાગી જવાનું જોખમ, પુરાવા સાથે ચેડાં કરવાની સંભાવના, ગુનાહિત પૂર્વવૃત્તિ, અને કસ્ટડીના સમયગાળા જેવા વિવિધ પરિબળોનું સંતુલન કરે છે. ગુજરાત ઉચ્ચ ન્યાયાલયના ચુકાદાઓ દર્શાવે છે કે ગુનાહિત પૂર્વવૃત્તિનો અભાવ, આરોપીના કબજામાંથી મુદ્દામાલની પુનઃપ્રાપ્તિ ન થવી, અને ટ્રાયલમાં વિલંબ જેવા પરિબળો જામીન મેળવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.

ભલામણો

• કાનૂની પ્રેક્ટિશનરો માટે: જામીન અરજીઓ તૈયાર કરતી વખતે, કેસના ચોક્કસ તથ્યો પર સઘન ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે. ગુનાહિત પૂર્વવૃત્તિ, ચોરાયેલી મિલકતની પુનઃપ્રાપ્તિ, અને પુરાવા/સાક્ષીઓ સાથે ચેડાં અથવા ભાગી જવાની સંભાવના જેવા તમામ સંબંધિત પરિબળોને કાળજીપૂર્વક સંબોધવા જોઈએ. કેસની વિશિષ્ટતાઓને અનુરૂપ યોગ્ય પૂર્વવર્તી કેસોનો ઉલ્લેખ કરવાથી અરજીને મજબૂતી મળે છે.

• આરોપી વ્યક્તિઓ માટે: ગુનાહિત આરોપોનો સામનો કરતી વ્યક્તિઓએ તાત્કાલિક કાનૂની સલાહ લેવી જોઈએ. કાનૂની સલાહકારની સૂચના મુજબ તપાસમાં સહકાર આપવો અને જો જામીન મંજૂર થાય તો અદાલત દ્વારા લાદવામાં આવેલી તમામ શરતોનું સખતપણે પાલન કરવું અનિવાર્ય છે.

• કાનૂની પ્રણાલી માટે: ફોજદારી કાયદો સતત વિકસિત થઈ રહ્યો છે (જેમ કે IPC માંથી BNS માં સંક્રમણ). ન્યાયિક પ્રણાલીએ નવા ગુનાહિત પડકારોને અનુકૂલન કરતી વખતે ન્યાયના નિષ્પક્ષ અને અસરકારક વિતરણને સુનિશ્ચિત કરવા માટે સતત ન્યાયિક અર્થઘટન અને કાયદાકીય સુધારાઓની જરૂરિયાતને સ્વીકારવી જોઈએ.

---

IPC કલમોની ઝાંખી (Overview of IPC Sections)

કલમ (Section)	વર્ણન (Description)	સજા (Punishment)	જામીનપાત્રતા (Bailability)	કોગ્નિઝેબલ/નોન-કોગ્નિઝેબલ (Cognizable/Non-Cognizable)	સમાધાનપાત્ર/બિન-સમાધાનપાત્ર (Compoundable/Non-Compoundable)
379A(1)	ઝૂંટવી લેવા (Snatching)	ઓછામાં ઓછા 7 વર્ષથી 10 વર્ષ સુધીની સખત કેદ + ₹25,000 દંડ (ગુજરાત અધિનિયમ 6, 2019) 3	બિન-જામીનપાત્ર (Non-Bailable) 4	કોગ્નિઝેબલ (Cognizable) 10	બિન-સમાધાનપાત્ર (Non-Compoundable)
379A(3)	ઝૂંટવી લેવા માટે સજા (Punishment for Snatching)	ઓછામાં ઓછા 7 વર્ષથી 10 વર્ષ સુધીની સખત કેદ + ₹25,000 દંડ (ગુજરાત અધિનિયમ 6, 2019) 3	બિન-જામીનપાત્ર (Non-Bailable) 4	કોગ્નિઝેબલ (Cognizable) 10	બિન-સમાધાનપાત્ર (Non-Compoundable)
356	ચોરીનો પ્રયાસ કરતી વખતે હુમલો/ગુનાહિત બળ (Assault/Criminal Force in Attempt to Commit Theft)	2 વર્ષ સુધીની કેદ અથવા દંડ અથવા બંને 17	જામીનપાત્ર (Bailable) 17	કોગ્નિઝેબલ (Cognizable) 17	બિન-સમાધાનપાત્ર (Non-Compoundable) 17
114	ગુનો કરતી વખતે ઉશ્કેરનારની હાજરી (Abettor Present When Offence is Committed)	મૂળ ગુનાની સજા સમાન 21	મૂળ ગુનાની જામીનપાત્રતા સમાન 21	મૂળ ગુનાની કોગ્નિઝેબિલિટી સમાન 22	બિન-સમાધાનપાત્ર (Non-Compoundable) 21
411	ચોરાયેલી મિલકત બેઈમાનીપૂર્વક પ્રાપ્ત કરવી (Dishonestly Receiving Stolen Property)	3 વર્ષ સુધીની કેદ અથવા દંડ અથવા બંને 12	બિન-જામીનપાત્ર (Non-Bailable) 12	કોગ્નિઝેબલ (Cognizable) 12	સમાધાનપાત્ર (Compoundable) 12

---

જામીન મંજૂર કરવાના સામાન્ય સિદ્ધાંતો (General Principles for Granting Bail)

સિદ્ધાંત (Principle)	વર્ણન (Description)	જામીન નિર્ણય માટે સુસંગતતા (Relevance to Bail Decision)
નિર્દોષતાનું અનુમાન	વ્યક્તિને દોષિત સાબિત ન થાય ત્યાં સુધી નિર્દોષ માનવામાં આવે છે. 37	ટ્રાયલ પહેલાં બિનજરૂરી અટકાયત ટાળવા માટે જામીન મહત્વપૂર્ણ છે. 37
વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનો અધિકાર (કલમ 21)	બંધારણની કલમ 21 હેઠળ જામીન પર મુક્ત થવાનો અધિકાર શામેલ છે. 37	સ્વતંત્રતાનું વંચિતકરણ શિક્ષા ન હોવી જોઈએ સિવાય કે આરોપીની હાજરી સુનિશ્ચિત કરવા જરૂરી હોય. 20
"જામીન, જેલ નહીં"	આ એક માર્ગદર્શક સિદ્ધાંત છે, ખાસ કરીને બિન-જામીનપાત્ર ગુનાઓ માટે. 14	પ્રી-ટ્રાયલ અટકાયત અપવાદરૂપ હોવી જોઈએ, નિયમ નહીં. 20
જામીનનો ઉદ્દેશ્ય	આરોપીની ટ્રાયલમાં હાજરી સુનિશ્ચિત કરવાનો, શિક્ષાત્મક કે નિવારક બનવાનો નહીં. 20	જામીન આપતી વખતે, અદાલત આરોપીના ભાગી જવાનું જોખમ, પુરાવા સાથે ચેડાં, અને સાક્ષીઓને પ્રભાવિત કરવાની સંભાવનાનું મૂલ્યાંકન કરે છે. 20
જામીનપાત્ર ગુનાઓ (CrPC 436)	જામીન અધિકારનો વિષય છે; પોલીસ/અદાલત નકારી શકતી નથી. 13	આરોપી જામીન બોન્ડ રજૂ કરવા પર મુક્ત થાય છે. 20
બિન-જામીનપાત્ર ગુનાઓ (CrPC 437, 439)	જામીન અદાલતના વિવેકાધિકારનો વિષય છે. 13	અદાલત ગુનાની ગંભીરતા, પુરાવા, ભાગી જવાનું જોખમ, પૂર્વવૃત્તિ વગેરે પરિબળો ધ્યાનમાં લે છે. 14
અગ્રિમ જામીન (CrPC 438)	ધરપકડની આશંકા ધરાવતી વ્યક્તિઓ માટે પૂર્વ-ધરપકડ જામીન. 20	આરોપની પ્રકૃતિ, પૂર્વવૃત્તિ અને ભાગી જવાનું જોખમ ધ્યાનમાં લઈને વિવેકાધિકારી. 14

---

કલમ 379A હેઠળ જામીન માટેના વિશિષ્ટ આધાર અને શરતો (Specific Grounds and Conditions for Bail under Section 379A - Gujarat High Court)

આધાર/શરત (Ground/Condition)	સમજૂતી/સંદર્ભ (Explanation/Context)	ઉદાહરણ ચુકાદો (Source)
નિર્દોષતાનો દાવો અને સીધી ભૂમિકાનો અભાવ	અરજદારે ગુનામાં તેની કોઈ ભૂમિકા ન હોવાનો દાવો કર્યો.	Said Basirbhai Malek Vs. State Of Gujarat (2024) 15
ગુનાહિત પૂર્વવૃત્તિનો અભાવ	અરજદારનો કોઈ પૂર્વ ગુનાહિત રેકોર્ડ ન હોવો.	Said Basirbhai Malek Vs. State Of Gujarat (2024) 15
મુદ્દામાલની પુનઃપ્રાપ્તિ આરોપી પાસેથી ન થવી	ચોરાયેલી મિલકત આરોપીના કબજામાંથી પુનઃપ્રાપ્ત ન થઈ હોવી.	Said Basirbhai Malek Vs. State Of Gujarat (2024) 15
સુરક્ષિત હાજરી (ભાગી જવાનું જોખમ નહીં)	અરજદારનું કાયમી નિવાસસ્થાન હોવું અને ટ્રાયલ દરમિયાન હાજર રહેવાની ખાતરી.	Said Basirbhai Malek Vs. State Of Gujarat (2024) 15
કસ્ટડીનો સમયગાળો	અરજદારે જેલમાં નોંધપાત્ર સમય વિતાવ્યો હોવો.	Jigarkumar @ Kalu Manilal Parmar Vs. State Of Gujarat (2023) 15
તપાસ પૂર્ણ અને ચાર્જશીટ દાખલ	તપાસ પૂર્ણ થઈ ગઈ હોવી અને પોલીસ દ્વારા ચાર્જશીટ દાખલ કરવામાં આવી હોવી.	Jigarkumar @ Kalu Manilal Parmar Vs. State Of Gujarat (2023) 15
ટ્રાયલને સમય લાગવાની સંભાવના	કેસનો ટ્રાયલ પૂર્ણ થવામાં લાંબો સમય લાગવાની શક્યતા હોવી.	Jigarkumar @ Kalu Manilal Parmar Vs. State Of Gujarat (2023) 15
સામાન્ય જામીન શરતો	સ્વતંત્રતાનો દુરુપયોગ ન કરવો, પુરાવા/સાક્ષીઓ સાથે ચેડાં ન કરવા, પાસપોર્ટ જમા કરાવવો, રાજ્ય છોડવાની મર્યાદા, પોલીસ સ્ટેશનમાં નિયમિત હાજરી.	ગુજરાત ઉચ્ચ ન્યાયાલય દ્વારા લાદવામાં આવતી સામાન્ય શરતો 15

---

કલમ 411 હેઠળ જામીન માટેના વિશિષ્ટ આધાર અને શરતો (Specific Grounds and Conditions for Bail under Section 411 - Gujarat High Court & Supreme Court)

આધાર/શરત (Ground/Condition)	સમજૂતી/સંદર્ભ (Explanation/Context)	ઉદાહરણ ચુકાદો (Source)
આરોપી પાસેથી ચોરાયેલી મિલકતની પુનઃપ્રાપ્તિનો અભાવ	જો ચોરાયેલી મિલકત આરોપી પાસેથી પુનઃપ્રાપ્ત ન થઈ હોય, તો તે જામીન માટે મજબૂત આધાર બની શકે છે.	Delhi High Court (408/411 IPC કેસમાં) 33
ટ્રાયલમાં અસાધારણ વિલંબ	જો ટ્રાયલને પૂર્ણ થવામાં અસાધારણ વિલંબ થવાની સંભાવના હોય.	Delhi High Court (408/411 IPC કેસમાં) 33
ચોરાયેલી મિલકતની ઓળખ સાબિત કરવામાં નિષ્ફળતા	કાર્યવાહી પક્ષ ચોરાયેલી મિલકતની ઓળખ નિર્ણાયક રીતે સાબિત કરી શકતો નથી.	Hiralal Babulal Soni v. The State of Maharashtra (2025) 32
આરોપીની જાણકારીનો અભાવ (પ્રાથમિક દ્રષ્ટિએ)	જો આરોપીને મિલકત ચોરાયેલી હોવાની જાણકારી હતી તેવું પ્રાથમિક દ્રષ્ટિએ સાબિત ન થાય.	Hiralal Babulal Soni v. The State of Maharashtra (2025) 32
પૂર્વ ગુનાહિત રેકોર્ડનો અભાવ	જો આરોપીનો કોઈ પૂર્વ ગુનાહિત ઇતિહાસ ન હોય.	Delhi High Court (408/411 IPC કેસમાં) 33
મજબૂત જામીનદારો અને શરતો સાથે હાજરીની ખાતરી	આરોપી અદાલતમાં હાજર ન રહેવા છતાં, મજબૂત જામીનદારો અને શરતો દ્વારા હાજરી સુનિશ્ચિત કરી શકાય છે.	Maju Chuniya Katara v. State of Gujarat (2017) 35
લાંબો ગુનાહિત ઇતિહાસ	જો આરોપીનો ચોરી અને લૂંટ જેવા ગુનાઓનો લાંબો ઇતિહાસ હોય, તો જામીન નકારી શકાય છે.	Allahabad High Court (Arvind Rajak @ Vasu, 2018) 36

---